Chjan-Syan haqida ma'lumotlar

Chjan-Syan haqida ma'lumotlar
Chjan-Syan haqida ma'lumotlar


Chjan-Syan (? - miloddan avvalgi 103-yil)
Qadim zamonlardan buyon Sharq va G`arbni, xususan, Xitoy va Yevropani o`zaro bog`lab kelgan, ushbu yo`nalishdagi savdo karvonlari uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan «Buyuk ipak yo`li» haqida ko`p eshitganmiz. Ammo mazkur savdo yo`lidan qaysi vaqtdan buyon faol foydalana boshlanganligi to`g`risidagi ma’lumotlar ko`pchilikni qiziqtirsa kerak.

Manbalarga ko`ra, «Buyuk ipak yo`li»ning ochilishida miloddan avvalgi II asrda yashagan xitoylik diplomat va sayyoh Chjan Syanning xizmatlari katta. Aynan, shu xitoy diplomat birinchi bo`lib Tyan-Shan tog`lari osha Xitoydan O`rta Osiyoga sayohat qilgan. Chjan Syan­ning bosib o`tgan yo`lidan Yevropa va Xitoy o`rtasida qatnaydigan savdo karvonlari keng foydalana boshlagan. Ma’lumki, Xitoy qadim zamonlardan chetga ko`plab miqdorda ipak chiqargan va shuning uchun ham keyinchalik bu yo`l «Buyuk ipak yo`li» nomini olgan.

Chjan Syanning tug`ilgan yili aniq emas, ammo manbalardan bizga uning miloddan avvalgi 103-yilda vafot etgani ma’lum. Mi­loddan avvalgi 138-yilda Chjan Syan xitoy imperatori U Dining topshirigiga binoan, muhim diplomatik missiyani amalga oshirish maqsadida Pekindan O`rta Osiyoga sayohat qilgan. Ushbu sayohati natijasida sayyoh birinchi bo`lib O`rta Osiyo, Pomir va Tyan-Shan tog`lari, Amudaryo va Sirdaryo, Lobnor ko`liga quyiluvchi Torim daryolari haqidagi ma’lumotlarni Xitoyga olib kelgan. Tarixchilar beda, uzum, anor, bodring, yong`oq va boshqa bir qator madaniy o`simliklarning Xitoy hududiga kirib kelishini ham Chjan Syan nomi bilan bog`laydilar.

Chjan Syanning miloddan avvalgi 138-yilgacha bo`lgan faoliyati to`g`risida ma’lumotlar juda kam. Ba’zi manbalarga ko`ra, u Xitoy imperatori saroyida diplomatii lavozimni egallagan. O`sha paytlarda shimoliy chegaralari «Buyuk Xitoy devori»dan o`tgan Xitoy birmuncha tez rivojlanib, kuchayib borayotgan edi. Tarixchilarning yozishicha, Chjan Syanning sayohatiga qadar xitoyliklar Gobi cho`li, Tibet va Mo`g`iliston o`rtasidagi Saydam botig`idan g`arbga va shimolga deyarli borishmagan va bu hududlarni deyarli bilishmagan.

O`sha vaqtlarda tabiiy to`siqlar – cho`llar, baland tog` tizmalari va keng dashtlarda ko`chib yuruvchi xunnlar qabilasi Xitoyning O`rta Osiyodagi o`troq xalqlar bilan aloqa o`rnatishiga halakit qilar edi. Shuning uchun ham xunnlarga tegishli yerlardan g`arbda yashaydigan va Xitoyga ittifoqchi bo`lishi mumkin bo`lgan katta yuechjilar (kushonlar)ni qidirib topish maqsadida Chjan Syan elchi sifatida O`rta Osiyoga yuborilgan. Hozirgi Lanchjou shahridan yo`lga chiqqan elchilar xunnlar hududida xibsga olinib, 10 yil asirlikda saqlangan.

Miloddan avvalgi 128-yilda xunnlar qo`lidan qochishga muyassar bo`lgach, Chjan Syan Markaziy Tyan-Shan tog`lari dovonlaritsan oshib, Jexay («Muzlamaydigan ko`l», hozirgi Issiqko`l) ko`lining janubiy qirg`oqlaridagi usun qabilasi yerlariga yetib keldi. Bu yerda Chjan Syanga yuechjilarning janubi-g`arbga, hozirgi O`zbekistan hududidagi Farg`ona vodiysiga ko`chib joylashganligi ma’lum bo`lgan. Ammo xitoy elchisi yuechjilarni Farg`onadan ham topolmadi, chunki ular yanada uzoqroqqa - Amudaryo va Sirdaryoning o`rta oqimidagi Baqtriya va Sug`diyonaga ko`chib ketishgan edi.

Nihoyat, yuechjilar joylashgan yerni topgach, bu yerda bir yil yashagan Chjan Syan miloddan avvalgi 127-yilning oxirida yana Xitoy tomon yo`l oldi. U Pomir tog`larini shimol tomondan aylanib o`tib, Oloy vodiysi va Torim daryosining bosh irmog`i bo`lgan Yuqori Yorkend daryosi orqali Torimning o`ng irmog`i Xutan daryosi vodiysiga yetib kelgan. Takla-Makon cho`lining janubiy chekkalari orqali bir vohadan ikkinchi vohaga o`tayotib, sayyoh oqmas va ko`chib yuruvchi Lobnor ko`li joylashgan pasttekislikka duch keladi.

Chjan Syanning sayohati Lobnor ko`lidan Oltintog`ning shimoliy yonbag`irlari bo`ylab davom etgan va bu yerda sayyoh yana xunnlar ko`liga tushib, bir yil vaqtini asirlikda o`tkazishga majbur bo`lgan. Bu safar ham qochishga muvaffaq bo`lgan sayyoh miloddan avvalgi 125-yilda bittagina hamrohi bilan Xitoyga qaytib keldi. Taxminiy hisob-kitoblarga ko`ra, Chjan Syan ushbu un uch yillik sayohati davomida 25 ming li (14,2 ming kilometrdan ortiq) masofani bosib o`tgan.

Xitoyga qaytgach, Chjan Syan o`z sayohati haqida batafsil hisobot tayyorlagan. Hisobot xitoylik tarixchi Sima Syan tomonidan qog`ozga tushirilib, o`sha paytdagi Xitoy va boshqa hududlarda O`rta Osiyo haqidagi geografik bilimlarning tarqalishiga muhim rol o`ynagan.

Chjan Syan xitoyliklarga birinchi bo`lib Kaspiy (Shimoliy) va Orol (G`arbiy) dengizlarining mavjudligi haqiqa xabar bergan va O`rta Osiyodagi asosiy daryolarning qaysi tomonga qarab oqishi va qayerga quyilishini to`g`ri aniqlagan. Mazkur hisobotda Osiyo qit`asining Fors ko`rfazi hamda O`rtayer dengizigacha bo`lgan g`arbiy xududlari va oldin xitoy adabiyotlarida tilga olinmagan Hindiston to`g`risidagi ba’zi ma’lumotlar mavjud.

Chjan Syan Hindistonga Birma (hozirgi Myanma) va Assom (hozirda Hindistonning alohida shtati) hamda Osiyoning janubi-sharqidagi dengizlar orqali borgan. Sayyoh bosib o`tgan mazkur yo`nalish Xitoyni Ganga vodiysi bilan bog`laydigan asosiy yo`lga aylangan. U orqali miloddan avvalgi II va I asrlar bo`sag`asida Xitoydan O`rta va G`arbiy Osiyo mamlakatlariga boruvchi dunyo ahamiyatiga ega bo`lgan savdo yo`li - «Buyuk ipak yo`li»ning janubiy tarmog`i o`tgan.

Miloddan avvalgi 118 va 115-yillar o`rtasida Chjan Syan Tyan-Shan tog`lari orqali O`rta Osiyoga ikkinchi sayohatini muvaffaqiyatli amalga oshirdi. Bu haqda xitoylik tarixchi Sima Syan «ushbu sayohat natijasida Xitoy o`zidan shimoli-g`arbda joylashgan mamlakatlar bilan aloqa yo`llarini ochdi», deb yozgan etdi.

Chjan Syanning sayohatlari to`g`risidagi hisobotlari Sharq va G`arb mamlakatlari o`rtasida siyosiy va savso-iqtisodiy aloqalarning Avstraliyani, Shimo­liy Amerikaning g`arbiy qirg`oqlarini, Tinch, Hind va Atlantika okeanlarini tadqiq etgan va xaritaga tushirgan. Kartografiyaga kuchayishida katta rol o`ynagan «Buyuk ipak yo`li»ning dunyo ahamiyatiga molik savdo yo`liga aylanishida muhim o`rin tutgan. Shuning uchun ham mutaxassislar xitoylik sayyohning safar hisobotini ahamiyati jihatdan Xristofor Kolumbning ispan qiroli xazinaboni Luis de Santaxelga «Yangi dunyo», ya’ni Amerikaning ochilishi haqida yo`llagan maktubiga qiyoslashadi.

Er ayoliga chindan muhabbat qo‘yib, ardoqlashi uchun

- Hech qachon erning oilasini o‘ziga yomonlamasin, - Onasini o‘zining onasidan ortiq ko‘rsin, - Aka-ukalariga o‘z jigarlaridek jon kuydirsin, - O‘zining oilasidan erning oilasini ustun qo‘ysin, - Oqibatli bo‘lishlari uchun, ilojini boricha xar xafta ovqat qilib erning jigarlarini chaqirsin, - Erni uyidagi gapni ota uyiga olib borib tashimasin...

Android sirlari - 90% foydalanuvchi xabarsiz bo'lgan 7 ajoyib funktsiyalar

Bugungi kunda cho’ntagida sevimli va ajralmas smartfoni bo’lmagan kishi bo’lmasa kerak. Va ayni paytda insoniyatning eng foydali ixtirolari qanday qobiliyaga ega ekanligini biladiganlar sanoqli. Ushbu maqolada Android platformasida ishlaydigan smartfonlarning 7 eng qiziqarli funktsiyalari haqida batafsil....

Tirnoq tishlash odati haqida ko’pchilik bilgan va bilmagan ma’lumotlar

Odamlar ko’p bo’lgan joyda hech bo’lmasa bitta tirnoq tishlash odatiga ega insonni uchratasiz. Ularni tez payqashingiz tabiiy, boisi ushbu odatlarini sizning oldingizda ham amalga oshirishi mumkin. Bunday bo’lmagan taqdirda ham barmoqdagi izlarga ko’zingiz tushishi tabiiy....

Muzqaymoqning zarari bormi?

Agar muzqaymoq noto’g’ri saqlangan, muzlatilgan va muzdan tushirilgan bo’lsa, unda stafilokokk yoki salmonella ichak tayoqchalari bo’lishi extimoli bor. Unda bunday muzqaymoq tanovulidan so’ng, qanday qilib zaxarlanmaslik mumkin?...

Yotoqxona uchun mebel tanlash borasidagi kichik maslahatlar

Yotoqxona uchun mebel tanlash jarayonida shoshilmang va bu ishga jiddiy yondoshing. Ko’p funksiyali va kam aksessuarli mebel, dekoratiov buyumlar, parda tanlasangiz yotoqxona tayyor. Agar uni did bilan chiroyli ko’rinishga keltirishni istasangiz, ma’lum qoidalarga amal qilish va ortiqcha xatolarga yo’l qo’ymaslik lozim....

Qish fasli haqidagi qiziqarli faktlar

Kimdir uchun qish eng yoqimli palla bo'lsa, boshqalar uchun bu yilning eng “yoqimsiz” davri. Hammasi unga qanday qarashingizga bog'liq - ba'zi odamlar ayoz, momiq qor va qor bilan qoplangan landshaftni yoqtirishadi, kimdir qishda faqat loy hamda sovuqni ko'radi. Qizig'i shundaki, dunyo aholisining qariyb yarmi umrida hech qachon haqiqiy qorni...

Sut, ketchup, saqich va boshqa dunyoning turli mamlakatlarida taqiqlangan mahsulotlar

Avstraliya va Yangi Zelandiyada sizni losos bilan siylashmaydi. Boshqa narsalar qatorida AQShda Kinder Surprise va Kanadada pasterizatsiya qilinmagan sutni sotib ololmaysiz, Singapurda saqich va Ketchup sotilmaydi......

Ko'ylak lozim fasonlari - zamonaviy milliy liboslar katalogi. Rasmlar 25

Bugungi kunda urfda bo’lgan o’zbekona ko’ylak lozimlar kengish fasonga ega bo’lib, orqa va oldida yig’ilgan koketkalar, tikma yenglar va ba’zan ko’tarilib turadigan yoqaga ega. E’tiborli jihati, bunday fasonlar urfda bo’lganligi bilan, milliyligini bugungi kunda ham yo’qotmagan. Ularni bayram tantanalariga kiyib borish ham yoqimli....

Tushda tuxum ko'rsa nimani bildiradi

Tushda tuxum shaxsiy uchrashuvga, kimnidur kutilmaganda paydo bo‘lishi. Agar siz ko‘pgina tuxum ko‘rsangiz, yaxshi belgimas. Ishdagi ko‘ngilsizlik, bu esa sizni rosa charchatadi....

Tarixdagi eng yovuz hukmdorlar

Dunyo tarixida ko’plab hukmdorlar o’tgan, ulardan ba’zilari o’zining zulmi, haddan tashqari qattiq qo’lligi bilan ajralib turgan. Quyida shulardan baz’ilarini keltirib o’tamiz......

Fikr qo'shish