Иссиқ ёки совуқ: Организм учун қай бири кўпроқ хавфли?

Баъзилар иссиққа, баъзилар совуққа тоқат қилолмайдилар. Ҳеч ўйлаб кўрганмисиз, улардан қайсиниси кўпроқ хавфли? Иссиқликдан нажот йўқдек туюлади, совуқда ҳеч бўлмаганда ўраб, исинишингиз мумкин. Аммо аслида ҳаммаси бутунлай бошқача.

Олимлар бу саволга аниқ жавоб беришади - энг катта зарар иссиқдан кўра қаттиқ совуқда бўлиш орқали юзага келади. Кучли совуқда қолиб кетишда ҳаддан ташқари иссиқда бўлишдан кўра 17 марта кўпроқ ўлим ҳолати содир бўлади. Мутахассисларнинг аниқлашича, одамларнинг 0,86 фоизида ўлим сабаби ҳароратнинг кескин тушиб кетиши бўлар экан.

Совуқда ўлим қандай содир бўлади
Шундай қилиб,инсон совуқ муҳитда, бошпана ва илиқликка ҳеч бир умидсиз қолиб кетса, нима бўлади?

36,6 - 35даража

Тана ҳарорати 36 даражага етганида, бўйин ва елка атрофидаги мушаклар қисқаришни бошлайди - бу мушакларнинг преконсултив тонуси деб аталади. Рецепторлар гипоталамусга сигнал юборади, бу эса ўз навбатида танангиз юзидаги капиллярларнинг бутун тармоғини торайтириш буйруғини беради ва шу сабабли қўллар ва оёқлар совуқдан оғрий бошлайди. Тахминан 45 дақиқадан сўнг тана ҳарорати 35 даражага тушади - мушакларнинг табиий реакцияси туфайли танада қаттиқ қалтироқ тута бошлайди, бу орқали яъни сиқиш ва очиш жараёни тезда танага илиқлик беради.
35 - 32 даража

Ҳар бир даража билан тана ҳарорати 35 дан кейин пасаяди, организмдаги метаболизм даражаси 3-5% га пасаяди ва 34 даражадан кейин одам хотирани ва ақлнийўқотади - аллақачон қаердалиги ва нима қилаётганини тушунмайди. Кўпинча, бу вақтда одам қорга тушиб, конвулсив равишда музлайди. 33 даражадан пастроқда апатия пайдо бўлади.

32 - 30,5 даража

Бу тана исиши учун қалтираши тўхтай бошлайдиган сўнгги палла. Қоннинг қуюқлашиши ва кислород истеъмолининг пасайиши юзага келади. Экстремиталарнинг торайган томирлари буйрак билан курашмоқчи бўлган жуда кўп миқдордаги суюқликни сиқиб чиқаради. Айни пайтда, одам аллақачон атрофдаги ҳамма нарсани унутади -31 дан 30 даражагача у ҳатто яқинларини танимайди.
30,5 - 29,5 даража

Бундай ҳолатда, юракдаги совуган асаб  учлари томонидан юбориладиган электр импулслари тартибсиз бўлиб қолади, юрак умумий ҳажмнинг атиги 2/3 қисмини тебратади ва кислород етишмаслиги галлйуцинацияларни келтириб чиқаради. Ўлим ҳолати эса тахминан 29,5 даражада содир бўлади.

Жуда паст ҳароратларда инсон танаси сақланиб қолади, гўё ички жараёнларни жуда секинлаштиради. Кўп одамлар бундай ҳолатда бир қарашда ўлик каби кўринадилар. Тана бу ҳолатда бир неча соат давомида мавжуд бўлиши мумкин ва уни бундан олиб чиқиш эса жуда эҳтиёткорлик талаб этади.
Аёз ҳақида яна бир ҳақиқат
Совуқ ҳаво соғлиқ учун ўта зарарли эканлигига ишонишади, аммо аслида бу тўғри эмас. Албатта, барчаси сизнинг совуқда қанча ва қандай шароитда эканлигингизга боғлиқ. Қишдаги ҳавонинг таркибида 30% кўпроқ кислород борлиги сабабли инсон терисига ижобий таъсир кўрсатади. Бундан ташқари, совуқ ҳаво бронхит билан оғриган беморларнинг аҳволини енгиллаштириши мумкин - аммо агар совуқ қуруқ бўлса, яъни ташқарида намлик бўлмаса.

Шунингдек, аёзли ҳаво юрак-қон томир касалликлари билан оғриган одамларга ёрдам беради ва мигрен ҳуружларни тўхтатишга ёрдам беради.
Совуққа физиологик мослашиш ҳам мавжуд эканлигини биласизми?
Доимий равишда совуқ иқлим шароитида яшайдиган баъзи халқларда метаболизм мўтадил зона аҳолисига қараганда 25-50% кучлироқ бўлади.

Австралиялик аборигенлар ва Тибет роҳиблари бутун тунни деярли яланғоч ҳолда музлабтушган ҳароратда, ҳатто титроқсиз ўтказишлари мумкин.
Иссиқ ҳароратда ўлим ҳолати қандай содир бўлади?
Тана ҳарорати 43 ° C дан юқори бўлса, одамлар учун ўлимга олиб келади. Оқсиллар хоссаларининг ўзгариши ва ҳужайраларга қайтариб бўлмайдиган зарар аллақачон 41 ° C да бошланади ва 50 ° C дан юқори ҳароратларда бир неча дақиқа давомида таъсирланиш барча ҳужайраларнинг нобуд бўлишига олиб келади.

Иссиқ уриш ички ҳарорат 41 ° C дан ошганда ва организмнинг терморегуляция тизими бузилганда содир бўлади. Биринчи огоҳлантирувчи аломатлар алангали юз, терининг қизиб кетиши, бош оғриғи, бош айланиши, чарчоқ ва асабийликнинг кучайиши. Бунинг ортидан чалкашлик кузатилади.
Тана ҳароратининг 42 даражадан юқори кўтарилиши билан одам миянинг шикастланишидан вафот этади. Айнан бизнинг миямиз ички термостатдир ва одатда одам гипоталамусининг термостати 37 ° C даражасида ўрнатилади, аммо иситма бўлса у 2-3 даражага кўтарилиши мумкин ва шу сезгирликдаги ҳарорат янги белгида тартибга солинади. Теридаги иссиқлик ва совуқ датчикларнинг сигналлари маҳаллий реакцияни келтириб чиқаради, мияга сигналларни юборади, бу ерда гипоталамусдаги марказий терморесепторларнинг маълумотлари билан таққослаганда организмнинг умумий иссиқлик ишлаб чиқарилиши ва иссиқлик йўқотилиши тартибга солинади. Терлаш туфайли терининг юзаси атрофдаги ҳаводан анча паст ҳароратгача совутилади, бу тана ҳарорати кўтарилганда қонга тушадиган адреналин гормони томонидан бошқарилади.
Инсон танасида 3 миллионга яқин тер безлари мавжуд бўлиб, улар терморегуляцияда катта рол ўйнайди. Инсон териси мушаклар ва ички органлар томонидан ҳосил бўлган иссиқликни олади ва уни атроф муҳитга чиқаради. Ташқи ҳарорат кўтарилганда томирлар кенгайиб, иссиқлик узатишни кўпайтиради, бу тўрт босқичда - радиация, иссиқлик ўтказувчанлиги, конвекция ва терлашда амалга оширилади.

Ташқи ҳароратнинг сезиларли даражада ошиши билан тана терлашни кўпайтиради -кейин терини совутади (тери юзасидан 1 мл терни буғланиши учун тана тахминан 2400 калория сарфлайди), бу эса ўз навбатида яқин атрофдан ўтадиган қон томирларини совутади.
Терлаш иссиқлик узатишни 20 бараваргача ошириши мумкин, аммо суюқликнинг сезиларли даражада йўқотилиши (тахминан 3 л / соат) мавжуд. Албатта, бундай кучли терлаш узоқ давом этиши мумкин эмас, шунинг учун иссиқда бўлган одам кунига тахминан 10-12 литр сув йўқотади, шу билан бирга унинг ишлаши учун зарур бўлган туз танани тарк этади, унинг етишмаслиги эса оёқ-қўлларнинг оғриқли спазмларига олиб келади. Одам ҳаракатланишни тўхтатади. Узоқ муддатли юқори ҳарорат таъсирида мослашувчан механизмларнинг бузилиши содир бўлади, иссиқлик уриши деб аталадиган нарса пайдо бўлади - одам кўнгил айниш, бош айланиши ёки заифликни бошлайди (бирданига бошланиши ҳам мумкин). Қора доғлар сизнинг кўзингиз олдида сузиб юради,  бу эса кўришни қийинлаштиради, мушакларнинг спазми ёки оёқларнинг шишиши кузатилиши мумкин.

Агар танага иссиқлик таъсир қилишда давом этса, охир-оқибат органларга терминал зарар етказиш хавфи мавжуд - улар деярли "пишган" ҳолатда. Шу вақтдан бошлаб, одам умр бўйи ногиронлик ёки ҳатто ўлим хавфи остида бўлиши мумкин.
Нима учун одамлар саунада бўлганларида юқори ҳароратда ўлмайдилар?
Кўпгина одамлар юқори намлик билан 50 ° C ҳароратга тоқат қилишлари қийин, аммо 90 даража қуруқ иссиқда одам бир мунча вақт ўзини қулай ҳис қилади. Айтиб ўтганимиздек, айнан терлаш қутқаради. 127 ° С гача бўлган ҳароратли қуруқ ҳаво (масалан, саунада) 20 дақиқагача ушлаб турилиши мумкин, ҳатто баъзилар учун бу чегара эмас. Ҳаммомдаги ҳарорат ҳар доим ҳам саунага қараганда пастроқ, гарчи иккаласи ҳам бир хил даражада иссиқ деб қабул қилинса ҳам. Бироқ, бу чидамлилик чексиз дегани эмас. Мия ҳужайралари иссиқликка жуда сезгир, уларнинг чегараси 42 ° C, шунинг учун тана ҳароратининг бир неча даражага кўтарилиши мия ишига катта таъсир кўрсатмай қолмайди.

Ўта иссиқ ва жуда совуқ ҳароратлардан ўзингизни эҳтиёт қилинг! Саломат бўлинг!