Қирқ ямоқ ҳақи
Бир бор экан, бир йўқ экан, биз кўрмаган, биз бўлмаган замонларнинг бирида икки қўшни бўлган экан. Бири ўта бой, бўғзигача мой, иккинчиси унинг хизматида сочи оқарган, аммо косаси оқармаган камбағал экан.
Кунларнинг бирида камбағалнинг хотини қўчқордай ўғил туғибди. Отаси биздан ҳам бир бой чиқсин, деб яхши ният билан отини Болқибой қўйибди. Бола улғайиб, ақли зукко, тили бурро, зўр ўғлон бўлибди. Фаросати етмаган иш йўқ, шундан ота-онасининг кўнгли тўқ экан. Бир иш қилар бўлса, ўн одам бир тараф, унинг ўзи бир тараф бўлар экан. Овозасини эшитган бойлар киройи хизматкоринг шундай бўлса, деб ҳар ёқдан уни излаб, отини сизлаб келаверибди. Бошқалар илиб кетмасин, деб қўшни бой эрта баҳордан уни сўроқлабди:
– Қўшнининг қўшнида ҳаққи бор, дейдилар. Ўзга бойларга боқмайсан, уларнинг гапига қулоқ осмайсан. Менга хизмат қилсанг кам бўлмайсан, сўраганингни оласан.
Камбағалнинг боласи зукколарнинг зуккоси эмасми, бойнинг йўқлашини олдиндан сезиб, отасининг қирқ ямоқ чопонини кийиб чиқибди.
– Бой ота, қўшни ҳаққини биламиз. Сиз айтгандек қиламиз. Хизмат биздан – ҳаққи сиздан, – дебди Болқибой унга таъзим қилиб.
– Сўраганингни берганим бўлсин, айт! – дебди бой ота тантилик билан.
– Мен бир камбағалнинг боласи бўлсам, кўп сўрамайман. Хизматимга шу чопонимнинг ҳақини берсангиз бўлди, – дебди ўзини камтар ва камсуқум кўрсатиб.
– Э, болам, шу ямоғинг ҳаққи қанча бўлади? Юзта бўлса ҳам, узмаган номард, – дебди бой ўйлаб ҳам ўтирмай.
Болқибой ота-онасининг, қўни-қўшнининг ҳақини ундириш фурсати етганидан хурсанд бўлибди. Бой гапидан қайтиб қолмасилиги учун, ямоқ ҳаққини эл-юрт олдида келишиб олайлик, дебди. Бу гап бойга ҳам сариёғдек ёқиб тушибди.
Уларнинг шартлашаётганини эшитиб тумонат одам йиғилибди. Болқибой одамлар гувоҳлигида шартини айта бошлабди:
– Ямоғимга тўланадиган ҳақ: биринчи ямоғимга икки дона буғдой, иккинчисига – тўрт дона, учинчисига – ўн олти дона, тўртинчисига – икки юз эллик олти, бешинчисига...
Бой, бўлди, ўшанда – ҳосил йиғилгач, санаб оларсан, деб Болқибойни тўхтатибди. Бу ғаройиб шартлашувга сира ақли етмаган халойиқ йигитга ичи ачиб, бойни қарғаб тарқалишибди.
Орадан уч ой баҳор, уч ой ёз ўтиб, йиғим-терим мавсуми – куз келибди. Бойдан ўчини олиш учун йигит тер тўкиб меҳнат қилибди. Буғдой ҳам чунонан ҳосил берибдики, бой бу йил омборларим донга тўладиган бўлди деб суюнибди. Болқибой шартлашганда гувоҳ бўлган одамларни йиғиб бойнинг қошига борибди. Чопон ямоғининг ҳаққи қанча бўлишига ақли етмаган бой бир халта буғдойни ўртага қўйиб:
– Қани ямоғингнинг ҳаққини санаб олавер, ҳалолинг бўлсин, – дебди сахийлик билан.
Болқибой шошмасдан бу биринчи ямоғимнинг ҳаққи, деб халтасига икки дона буғдой жойлабди, сўнг бу иккинчи ямоғимнинг ҳаққи деб тўрт дона буғдойни қопига солибди. Шундай қилиб қирқ ямоғининг ҳаққини бир-бир санаб халтага жойлайверибди. Қараса, бирин-кетин халталар тўлармиш-у, Болқибой санашдан тўхтамасмиш. Халойиқ ҳам дўпписини олиб бошини қашиб қолибди. Болқибой ўзи билан бир тўп жўрасини олиб келган экан. Ҳар бирининг қўйнидаги халта-ю қоплар бир-бир очилиб буғдойга тўлаверибди. Ҳаш-паш дегунча бойнинг омборида ҳеч вақо қолмабди. Шартлашганда қувонган бой, боласи тенгидан енгилгач, юрагини чангаллаб ётиб қолибди. Шарт бошида йигитга раҳми келганлар унинг ақл-заковатига тан берибди. Болқибойни бойдан ҳаммамизнинг ҳаққимизни олди деб олқишлашибди. Бой бўлса етмаган буғдой учун ҳовлисини хатлаб берибди. Эл олдида шарманда бўлганига чидай олмай шаҳардан бош олиб кетибди.
Алқисса, болажонлар, Болқибой ақл билан иш кўриб очкўз бойни шундай жазолаган экан.